یکی از شاخص‌های کلیدی در ارزیابی توسعه‌یافتگی کشورها، حجم تولید و مصرف فولاد است. صنعت فولاد ایران از دهه 80 به شکوفایی رسید و طی دو دهه، ایران از یک واردکننده بزرگ فولاد به دهمین تولیدکننده و یکی از بزرگ‌ترین صادرکنندگان فولاد در منطقه خاورمیانه تبدیل شد. این صنعت پس از پتروشیمی، بیشترین سهم را در صادرات کشور به خود اختصاص داده است. این پیشرفت نشان‌دهنده توانمندی صنعت فولاد در تحقق اهداف توسعه است؛ اما وجود چالش‌های صنعت فولاد و محدودیت‌های موجود نشان می‌دهد که الزامات لازم برای توسعه‌ی پایدار و متوازن بایستی در نظر گرفته شود.
چالش‌های کنونی و آینده‌ی صنعت فولاد به عناصر اصلی توسعه پایدار، از جمله حفاظت از محیط زیست، تامین منابع انرژی پایدار، تامین مداوم مواد اولیه و زیرساخت‌های حمل و نقل برمی‌گردد. در ادامه مقاله بیشتر درباره این موضوع صحبت خواهیم کرد.
چالش‌های تامین
یکی از دغدغه‌های اصلی و دیرینه تولیدکنندگان فولاد، تامین مواد اولیه فولاد است. عدم توسعه بخش معدن به موازات رشد صنعتی که در سال‌های اخیر در صنعت فولاد مشاهده شده، موجب بروز مشکلات جدی در تامین مواد اولیه برای این صنعت شده است. این بحران به تولیدکنندگان فولاد انگیزه داد تا خود برای توسعه معادن پیشقدم شوند و برخی معادن را تحت اختیار بگیرند. با این حال، حوزه سنگ‌آهن به توسعه بیشتری در بخش اکتشافات نیاز دارد تا بتواند بر این بحران غلبه کند.
به عبارتی، سیاست‌گذاری‌ها در زمینه اکتشافات باید به‌گونه‌ای باشد که فعالان معدنی با تقویت فعالیت‌های خود، مواد اولیه مورد نیاز تولیدکنندگان فولاد را تامین کنند. از سوی دیگر، توسعه معادن مستلزم تامین زیرساخت‌هایی است که نیاز به حمایت و سرمایه‌گذاری دارد. عدم توجه به مسائل زیست محیطی و منابع انرژی در صنعت فولاد، مشکلاتی را از جنبه‌های زیستی به جنبه‌های اقتصادی منتقل کرده است.
چالش‌های تامین مواد اولیه فولاد
بنابراین، ضروری است که مدیران در صنعت فولاد به این مشکلات توجه کرده و با برنامه‌ریزی و اجرای اقدامات مؤثر، به سوی توسعه‌ای پایدار و هماهنگ با نیازهای زیست‌محیطی و اقتصادی حرکت کنند. برخی از مهم‌ترین چالشها در زنجیره تامین مواد اولیه فولاد عبارتند از:
تامین مواد اولیه
افزایش تولید سنگ‌آهن و استخراج آن به عنوان مواد اولیه برای محصولات فولادی از اقدامات اساسی است که باید مورد توجه قرار گیرد. عدم برنامه‌ریزی مناسب در این زمینه ممکن است منجر به نیاز به واردات سنگ‌آهن شود که خود یک چالش جدی به شمار می‌آید.
تامین سرمایه برای توسعه و بهبود زیرساخت‌ها
سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های اساسی مانند خطوط حمل و نقل، راه‌آهن و ناوگان‌های حمل و نقل زمینی و ریلی، از جمله نیازهای اصلی این صنعت است.
تامین مالی پروژه‌های فولاد
تامین منابع مالی یکی از ارکان اساسی تعریف و راه‌اندازی هر پروژه‌ای به شمار می‌آید و جذب سرمایه‌گذاری خارجی برای پروژه‌های فولادی ضروری است.
تامین مواد اولیه فولاد و موانع موجود
کاهش تقاضا
یکی از مهم‌ترین چالش‌های صنعت فولاد در دوران پساکرونا، کاهش تقاضا است. پیش از شیوع همه‌گیری کرونا، صادرات غیرنفتی ایران تنها اندکی کاهش یافته بود. با این حال، بین فوریه تا مارس سال جاری، صادرات غیرنفتی ایران نسبت به مدت مشابه در سال ۲۰۱۹ با کاهش مواجه شده است.
اهمیت حل مسائل و چالش‌های موجود در صنعت فولاد در این زمینه بسیار بالاست؛ چراکه این صنعت به عنوان یکی از صنایع مادر کشور تاثیر قابل‌توجهی بر بخش‌های مختلفی همچون زیرساخت‌ها، ساختمان‌سازی، کشتی‌سازی، خودروسازی، ساخت ماشین‌آلات و تجهیزات و سایر مصارف صنعتی دارد. همچنین، این صنعت بر حوزه صادرات غیرنفتی نیز اثرگذار است.
چالش اکتشاف
یکی از چالش‌های اساسی در صنعت فولاد، مسئله اکتشاف، فعال‌سازی معادن و تامین مواد اولیه است. علی‌رغم تلاش‌هایی که در زمینه اکتشاف معادن صورت گرفته، هنوز فاصله زیادی با اهداف تعیین شده وجود دارد. ذخایر معادن فعلی در حال استخراج و به سرعت در حال کاهش هستند و در ذخایر معادن عمیق نیز اقدام موثری انجام نشده است. به علاوه، با توجه به نیاز به فناوری‌های پیشرفته و هزینه‌های بالای استخراج، اقتصادی بودن این معادن نیاز به بررسی و مطالعه دقیق دارد.
تامین مواد اولیه فولاد برای دستیابی به تولید ۵۵ میلیون تن فولاد یکی از الزامات مهم این صنعت محسوب می‌شود. در این راستا، سرمایه‌گذاری گسترده‌ای لازم است. طبق اطلاعات موجود، برای دستیابی به برنامه افق ۱۴۰۴ در تولید فولاد، نیازمند استخراج ۱۵۵ تا ۱۶۸ میلیون تن سنگ آهن هستیم.
سرعت تولید نسبت به استخراج سنگ آهن و در برخی موارد خام‌فروشی می‌تواند به ایجاد خلا و کاهش توان تولید و بازدهی صنایع منجر شود. برای جبران این خلا، نیاز به واردات سنگ آهن داریم تا به طور موقت چالش کمبود مواد اولیه را کاهش دهیم. اما برای حل اساسی این مشکل، ضرورت دارد که اقدامات فوری در زمینه توسعه معادن و تامین مواد اولیه انجام شود.
محدودیت‌ها در تامین مواد اولیه فولاد
راهکارهای رفع موانع در زنجیره تامین فولاد
بسیاری از کشورهای شرق آسیا از جمله چین و کره جنوبی، علی‌رغم عدم دسترسی به مواد اولیه و منابع طبیعی در خاک خود، به تولید فولاد پرداخته‌اند و هم‌اکنون به عنوان بزرگ‌ترین تولیدکنندگان فولاد در جهان شناخته می‌شوند. در این راستا، کشور ما با برخورداری از منابع غنی سنگ‌آهن، گاز و توانایی تولید برق، به همراه بازار مصرف و نیروی کار قابل توجه، می‌تواند با سرمایه‌گذاری در صنعت مادر همچون فولاد و حل چالش‌های صنعت فولاد زمینه‌ساز توسعه اقتصادی شود.
با تولید محصولات متنوع و استاندارد و عرضه آن‌ها با قیمت رقابتی، کشورمان می‌تواند به بازارهای صادراتی ورود کرده و از مزایای صنعت فولاد بهره‌مند گردد. به منظور بهبود وضعیت صنعت فولاد، پیشنهادات زیر قابل توجه است:
1. بررسی دقیق
انتخاب مناسب محل احداث واحدهای فولادی، به ویژه از لحاظ نزدیکی به منابع آب، وجود زیرساخت‌های اولیه و ظرفیت بالا، باید مدنظر قرار گیرد. عدم توجه به مکان مناسب به ویژه در شرایط کم‌آبی کشور می‌تواند بر بهره‌وری تاثیر منفی بگذارد.
2. سیاست‌های حمایتی
لازم است در راستای بهبود چالش‌های صنعت فولاد، سیاست‌ها از صنعت فولاد حمایت کند.
3. به‌کارگیری افراد متخصص و توانمند در مدیریت پروژه‌های فولادی
به‌کارگیری افراد متخصص و توانمند در مدیریت پروژه‌های فولادی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. در کشور ما، به طور متداول اتمام طرح‌های واحدهای فولادسازی و بهره‌برداری از آن‌ها به بیش از ۱۰ سال به طول می‌انجامد. از جمله عواملی که در طولانی شدن این فرآیند دخیل هستند می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- عدم مشارکت بخش خصوصی: عدم همکاری و مشارکت موثر بخش خصوصی در مدیریت و اجرای طرح‌ها یکی از دلایل اصلی طولانی شدن پروژه‌ها است.
- مشکلات فنی و کارشناسی: مسائل و مشکلات فنی به دلیل مشاوره‌های نادرست درباره استفاده از فناوری‌ها و تجهیزات در نظر گرفته شده، باعث تاخیر در اجرا می‌شود.
- کمبود منابع مالی: عدم توانایی در تامین منابع مالی مورد نیاز برای اجرای طرح‌ها، به مشکلات اجرایی دامن می‌زند.
راهکارهای تامین مواد اولیه فولاد
4. استفاده از فناوری‌های نوین
استفاده از فناوری‌های نوین می‌تواند به کاهش مصرف انرژی، آب و سایر منابع طبیعی کمک کند و همچنین خطرات ناشی از حوادث را کاهش دهد. به‌کارگیری تحقیق و توسعه (R&D) و استفاده از مدیران مجرب می‌تواند کیفیت و کمیت محصولات را بهبود بخشد.
5. جایگزینی محصولات فولادی صنعتی با ارزش‌افزوده بالا
جایگزینی محصولات فولادی صنعتی با ارزش‌افزوده بالا در خطوط تولید و تولید فولادهای ویژه یا آلیاژی، از دیگر عوامل ارتقای بهره‌وری و حل چالش‌های صنعت فولاد است که می‌تواند سوددهی قابل‌توجهی به همراه داشته باشد.
به عنوان مثال، با احداث کارخانه‌های تولید فولادهای ویژه آلیاژی و سرمایه‌گذاری حدود ۵۰ درصد بیشتر از فولادهای معمولی، امکان ارتقای قیمت فروش محصولات فولادی تا ۳۰۰ درصد مطابق با قیمت‌های جهانی وجود دارد. همچنین افزایش ظرفیت کارخانه‌های در حال احداث، با توجه به سرمایه‌گذاری متناسب، می‌تواند نرخ بازده داخلی (IRR) را به طور چشمگیری افزایش دهد.
جمع‌بندی
صنعت فولاد یکی از ارکان اصلی توسعه اقتصادی کشورها است و ایران نیز با دستیابی به جایگاه مهمی در تولید فولاد در جهان و یکی از بزرگ‌ترین صادرکنندگان در منطقه، پتانسیل بالای خود را نشان داده است. با این حال، چالش‌های متعددی مانند تامین مواد اولیه فولاد، کمبود سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها و عدم مدیریت صحیح پروژه‌ها، مانع از تحقق کامل این پتانسیل می‌شوند.
مسائلی نظیر تامین به موقع مواد اولیه، نیاز به توسعه معادن، جذب سرمایه‌های داخلی و خارجی و به کارگیری فناوری‌های نوین از جمله دغدغه‌های اساسی تولیدکنندگان فولاد به شمار می‌آید. به علاوه، بهبود مدیریت و اجرای طرح‌ها با همکاری بخش خصوصی و استفاده از افراد متخصص، می‌تواند به افزایش بهره‌وری و کاهش زمان اجرای پروژه‌ها کمک کند. با توجه به اهمیت صنعت فولاد در زیرساخت‌های اقتصادی و تاثیر آن بر سایر صنایع، شناسایی و حل این چالشها، به ویژه در دوره پساکرونا، برای حفظ و تقویت موقعیت این صنعت ضروری است.
The challenges of supplying raw materials in the steel industry
