در سال‌های اخیر، صنعت پتروشیمی ایران با رشدی چشمگیر و متوازن مواجه شده و نقش کلیدی خود را در اقتصاد کشور به وضوح نمایان کرده است. این صنعت که سهم قابل‌توجهی در ایجاد اشتغال و تولید ثروت دارد، بی‌شک یکی از مهمترین بخش‌های اقتصادی ایران محسوب می‌شود. در واقع، می‌توان صنعت پتروشیمی را به عنوان یک صنعت استراتژیک و حیاتی برای کشور برشمرد. به همین دلیل، قصد داریم در این مقاله به بررسی توسعه صنعت پتروشیمی ایران، آینده و تحولات این صنعت بپردازیم. با ما همراه باشید.
نگاهی به تاریخچه پتروشیمی
صنعت پتروشیمی ایران موقعیتی استراتژیک و حساس را تجربه می‌کند. با بهره‌گیری بهینه از ظرفیت‌های داخلی، می‌توان این صنعت با ارزش بالا را به قله‌های جدیدی از موفقیت رساند. فعالیت‌های اخیر در راستای توسعه صنعت پتروشیمی ایران نشان می‌دهد که این صنعت می‌تواند به عنوان یک نیروی پیشرو در مبارزه با خام‌فروشی نقش مهمی ایفا کند.
تحلیلگران به این نکته اذعان دارند که پتروشیمی به عنوان یک عامل کلیدی در اقتصاد و صنعت ایران، توانایی تغییر شاخص‌های اقتصادی را دارد. در تلاش برای تکمیل زنجیره ارزش و کاهش وابستگی به خام‌فروشی، باید به توسعه صنایع تکمیلی پتروشیمی به عنوان یک استراتژی اساسی توجه کرد. به صورت خلاصه اگر بخواهیم روند تحول این صنعت را در 6 مرحله بررسی کنیم، به نکات زیر اشاره خواهیم کرد:
1. مرحله پیدایش
این مرحله با تاسیس شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران در سال ۱۳۴۲ آغاز شد و با احداث مجتمع تولید کود شیمیایی شیراز در سال ۱۳۴۳، پایه‌گذاری اولیه این صنعت رقم خورد.
2. مرحله گسترش اولیه
در این مرحله توسعه صنعت پتروشیمی به صورت جدی آغاز شد. از جمله اهداف کلیدی این دوره، تامین نیاز داخلی کشور به کود شیمیایی و برخی مواد پایه شیمیایی جدید مانند دوده، گوگرد، گاز مایع، سود سوزآور، کربنات و بی‌کربنات سدیم، پی وی سی و مواد نرم‌کننده پلاستیک بود. در این راستا، مجتمع‌های پتروشیمی رازی (شاهپور سابق)، آبادان، پازارگاد، کربن اهواز، خارک، فارابی (ایران نیپون سابق) و طرح‌های توسعه پتروشیمی شیراز احداث شدند. همچنین، بخش عمده‌ای از پتروشیمی بندرامام (ایران ژاپن سابق) نیز در این دوره به بهره‌برداری رسید.
3. مرحله رکود
این مرحله تا سال ۱۳۶۷ ادامه یافت و به دلیل تحولات ناشی جنگ تحمیلی، صنعت پتروشیمی با چالش‌های جدی مواجه شد. در این دوران، اکثر واحدهای پتروشیمی در مناطق جنگی قرار داشتند و در معرض حملات بودند. به همین دلیل، تولید به حداقل رسید و عملیات ساخت بزرگ‌ترین مجتمع پتروشیمی کشور، یعنی پتروشیمی بندرامام، به شدت کاهش یافت و نهایتا متوقف شد. در این دوره، تنها فعالیت مهم ادامه‌یافته، تکمیل طرح توسعه پتروشیمی شیراز بود.
4. مرحله تجدید حیات و بازسازی
این مرحله که با اجرای اولین برنامه توسعه در سال‌های ۱۳۶۸ تا ۱۳۷۳ آغاز شد، به بازسازی مجتمع‌های آسیب‌دیده از جنگ تحمیلی اختصاص داشت. در این دوره، تلاش‌های جدی برای احیای مجتمع‌های پتروشیمی انجام شد و به تدریج این واحدها به بهره‌برداری رسیدند. همزمان، بهره‌برداری از تعدادی از طرح‌های کلیدی، از جمله مجتمع‌های پتروشیمی اصفهان، اراک و تکمیل مجتمع پتروشیمی بندرامام، شروع شد.
پس از آن، در برنامه پنج‌ساله دوم توسعه که از سال ۱۳۷۴ تا ۱۳۷۸ ادامه داشت، با بهره‌برداری از طرح‌های باقی‌مانده از برنامه پنج‌ساله اول، تولید سالانه محصولات پتروشیمیایی از ۲.۴ میلیون تن به ۱۲ میلیون تن افزایش یافت. این رشد قابل توجه در تولید، نشان‌دهنده عزم و اراده بالا برای توسعه صنعت پتروشیمی ایران به منظور بازگشت به مدار توسعه و جبران خسارات ناشی از دوران جنگ بود.
5. مرحله جهش، تثبیت و توسعه
این مرحله که از سال ۱۳۷۹ آغاز شد، به عنوان دوره‌ای از جهش و تثبیت در صنعت پتروشیمی ایران شناخته می‌شود. با اتکا به تجربیات کسب شده از برنامه‌های اول و دوم توسعه، برنامه‌های پنج‌ساله سوم و چهارم به مرحله اجرا درآمد و ساخت پروژه‌های جدیدی آغاز شد. از جمله این پروژه‌ها می‌توان به مجتمع‌های پتروشیمی تبریز، ارومیه، خراسان، بوعلی سینا، خوزستان، بیستون، فن‌آوران، امیرکبیر، شهید تندگویان، مارون، پارس، زاگرس، آریاساسول، نوری (برزویه)، پردیس، جم، کرمانشاه، لاله، کارون و مهر اشاره کرد که به بهره‌برداری رسیدند.
در این دوران، توجه ویژه‌ای به بهینه‌سازی استفاده از ظرفیت‌های موجود، توسعه صادرات و ارتقاء جایگاه پتروشیمی در صادرات غیرنفتی و همچنین گسترش فعالیت‌های خصوصی‌سازی معطوف شد. در حال حاضر، ۶۸ مجتمع پتروشیمی در ایران فعال هستند و ۷۰ طرح توسعه‌ای جدید نیز برای این صنعت تعریف شده است. این مجتمع‌ها دارای ظرفیت تولیدی ۹۰ میلیون تن هستند و بر اساس پیش‌بینی‌ها، ظرفیت تولید آن‌ها طبق اهداف بلندمدت کشور طی ۱۰ سال آینده به ۲۰۰ میلیون تن خواهد رسید. این روند نه تنها به تقویت اقتصاد ملی کمک می‌کند بلکه جایگاه ایران را در بازارهای جهانی پتروشیمی بهبود می‌بخشد و در آینده پتروشیمی نقش بسزایی دارد.
6. خصوصی‌سازی و تبدیل به سازمان حاکمیتی و نظارتی (۱۳۸۸ – تاکنون)
مراحل اولیه خصوصی‌سازی و تغییر شرکت ملی صنایع پتروشیمی به یک سازمان حاکمیتی و نظارتی از سال ۱۳۸۶ آغاز شد، زمانی که سیاست‌های اجرایی اصل ۴۴ قانون اساسی به تصویب رسید. در این راستا، تعدادی از شرکت‌ها و مجتمع‌های پتروشیمی به طور جداگانه به بخش خصوصی واگذار شدند.
اما در سال ۱۳۸۸ با تشکیل شرکت هلدینگ پتروشیمی که شامل مجتمع‌ها و شرکت‌های باقی‌مانده بود، تصمیم بر این شد که این واحدها به طور یکجا به بخش خصوصی واگذار شوند. این اقدام در کنار تداوم فعالیت شرکت ملی صنایع پتروشیمی در قالب یک سازمان حاکمیتی و نظارتی، هدف‌گذاری شده بود تا نظارت و هماهنگی لازم در توسعه و بهره‌برداری از صنایع پتروشیمی حفظ شود. این روند به بهبود کارایی و بهره‌وری این صنعت کمک کرد و از سوی دیگر بستری مناسب برای جذب سرمایه‌گذاری‌های بیشتر در بخش پتروشیمی کشور فراهم آورد.
چشم‌انداز آینده پتروشیمی در ایران
موسسه فیچ که به تحلیل بازارهای اقتصادی و رتبه‌بندی شرکت‌ها می‌پردازد، گزارشی مستقل درباره چشم‌انداز و آینده پتروشیمی ایران در سال 2024 منتشر کرده است. این گزارش با تاکید بر اهمیت پتروشیمی در تصمیم‌گیری‌های اقتصادی نهادهای بانکی و شرکت‌های بازرگانی، به پیش‌بینی ظرفیت‌های پتروشیمی ایران در آینده نزدیک می‌پردازد.
طبق این گزارش، ظرفیت سالانه پتروشیمی ایران به شرح زیر پیش‌بینی شده است:
- ۱۵.۴ میلیون تن اتیلن
- ۱۰.۶۵ میلیون تن پلی‌اتیلن
- ۲.۴ میلیون تن پلی‌پروپیلن
این ظرفیت‌ها با تکمیل پروژه‌های الفین 11 و 12 که به ترتیب ۲ میلیون و ۱.۲ میلیون تن ظرفیت دارند، تقویت خواهند شد. از دیگر حوزه‌های کلیدی توسعه صنعت پتروشیمی ایران می‌توان به متانول (با ظرفیت ۲۴ میلیون تن در سال) و کودهای شیمیایی (۹.۸ میلیون تن در سال آمونیاک و ۱۵.۴ میلیون تن در سال اوره) اشاره کرد.
تحلیل وضعیت صادرات پتروشیمی ایران و تاثیرات بین‌المللی
محصولات شیمیایی با سهم ۳۵ درصدی خود، بیش از یک‌سوم صادرات غیرنفتی ایران را تشکیل می‌دهند. در سال ۲۰۱۹، صادرات فرآورده‌های پتروشیمی ایران کاهش یافت. یکی از دلایل عمده این افت، وابستگی به تجارت با چین بود که این کشور به عنوان بزرگ‌ترین شریک تجاری ایران شناخته می‌شود. عمده صادرات ایران به چین شامل پلی‌الفین و متانول است که حدود یک‌پنجم واردات پلی‌اتیلن و یک‌سوم واردات متانول چین را تشکیل می‌دهد.
اما همه‌گیری کووید-۱۹ که از چین آغاز شد، اثرات منفی زیادی بر حجم صادرات ایران داشت. رکود در بازارهای خارجی نیز به فشارهای موجود بر این صنعت افزوده است.
کاهش تقاضای چین به دلیل همه‌گیری و همچنین کاهش تنش‌های تجاری و مازاد عرضه در بازار آسیا، تداوم این فرصت‌ها را دشوار کرده است. حتی پیش از شیوع کرونا، تولیدکنندگان متانول ایرانی پتانسیل صادرات خود به چین را به حداکثر رسانده بودند که این موضوع باعث محدود شدن فرصت‌های رشد برای صادرات پتروشیمی ایران شده است.
جمع‌بندی
توسعه صنعت پتروشیمی ایران با توجه به پتانسیل‌های موجود و موقعیت جغرافیایی کشور، می‌تواند به عنوان یک فرصت مهم برای افزایش صادرات غیرنفتی و رشد اقتصادی محسوب شود. با توجه به تجارب گذشته و اجرای برنامه‌های توسعه، ایران در سال‌های اخیر به ظرفیت‌های جدیدی دست یافته و مجتمع‌های پتروشیمی متعددی راه‌اندازی شده است.
با این حال، چالش‌های موجود از جمله وابستگی به واردات و مسائل زیست‌محیطی نیاز به برنامه‌ریزی دقیق و استراتژی‌های جامع برای غلبه بر آن‌ها را ضروری می‌سازد. به ویژه، توجه به روابط تجاری با کشورهای دیگر، به خصوص چین و بهره‌برداری از فناوری‌های نوین در فرآیندهای تولید می‌تواند به تقویت جایگاه ایران در بازارهای جهانی کمک کند. در نهایت، با مدیریت مناسب و سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه، صنعت پتروشیمی ایران می‌تواند به عنوان یکی از محورهای اصلی رشد اقتصادی کشور در آینده عمل کند.
Investigating the development process of the petrochemical industry in Iran
